|

20. Yüzyıl başlarındaki Batı ve İslâm dünyasını doğru okumak

Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi yüz yıl öncesinden, günümüzde hala devam eden, Batı medeniyeti karşısında nasıl bir duruş sergilemek gerektiği; bilimsel ve teknolojik gelişmelerin beraberinde getirdiği sıkıntılar gibi problemlere özgün yaklaşımlarda bulunuyor.

Yeni Şafak
20:34 - 18/01/2015 Sunday
Güncelleme: 18:38 - 18/01/2015 Sunday
Yeni Şafak
Ensar Köse

Türk-İslâm medeniyetine ait Osmanlıca eserleri günümüz Türkçesine kazandırarak, takdire şâyân bir hizmeti yerine getiren Büyüyenay Yayınları’ndan, kıymetli bir eser daha raflardaki yerini aldı. 


Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi’nin vefatının 100. yılı vesilesiyle hazırlanan bu eser, Türk ve İslâm âleminin bir asır önce yüzleşmek zorunda kaldığı sorunlarla, günümüzde hâlâ baş edemediği sıkıntılarını kıyaslamak için bulunmaz bir fırsat sunuyor.

Filibeli Ahmed Hilmi, Osmanlı Devleti’nin son döneminde yaşamış önemli bir fikir adamıdır. 1914’te henüz 49 yaşında iken aniden ölümüyle sona eren kısa hayatına, birçok kıymetli eser sığdırmayı başarmıştır. Eserlerinde ele alarak tartıştığı siyasî, dinî, içtimaî ve felsefî meseleler, ufak bazı değişikliklerle beraber günümüzde de sürüp gitmektedir. Bu yönüyle Şehbenderzâde’nin eserlerine konu olan mevzuların, güncelliğinden pek bir şey kaybetmemiş olduğunu söylemek pekâlâ mümkündür.

İşte burada tanıtımını yapmaktan mutluluk duyduğumuz eserde de yazar, İslam dünyasının bugün karşı karşıya bulunduğu bazı temel problemleri, daha 20. yüzyılın başında mevzu etmiş olması bakımından dikkat çekicidir. 1910’da basılan bu kitapta Şehbenderzâde, esas olarak bu tarihlerde Avrupa devletlerinin, Doğu-İslam dünyasına yönelik siyasetlerini ve buna karşılık Osmanlı Devleti’nin mevcut durumunu ele almıştır.


BATI SÖMÜRGECİLİĞİNE İTİRAZLAR

Eserin Osmanlıcadan çevirisini yapan Bedri Mermutlu, yazdığı uzun giriş bölümüne, “Batı sömürgeciliği karşısında aydın ihtilâl ahlâkı ya da Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi” başlığını vererek, Filibeli’nin asıl mücadelesinin ne olduğuna işaret etmektedir. Zira bu eserde, Batılılaşmaya karşı olmadığını açıkça ifade etmesine rağmen yazarın, Batı medeniyetine karşı ciddi itirazları yer alır. Bunun başında da kuşkusuz, batının sömürgeciliği gelir. Zaten Şehbenderzâde, 1901’de Fizan’a sürgün edilmesi vesilesiyle, yaklaşık yedi yıl kaldığı Kuzey Afrika’da, Fransız ve İtalyan sömürgeciliğinin acımasız uygulamalarına da yakinen şahit olmuştur.


Ama bu nevi itirazlara rağmen, “Akılca fakir olanlar ne kadar bahtiyardır!” diyen yozlaşmış Hıristiyanlığın şekillendirdiğini söylediği ve “insanların elinden tefekkür ve araştırma hassasını almış ve hayvan sürüsü gibi bırakmıştı” diye tarif ettiği kadim Avrupa medeniyetinin, 20. asırda ulaştığı seviyenin de farkındadır. Bu farkındalık aynı zamanda, vahşi sömürge yöntemleriyle açgözlü biçimde servet edinme hırsının, bu medeniyetin mümessillerinin hangi insanlık suçlarını işlediklerini anlamaya mâni de değildir.


Şehbenderzâde kitabın bir yerinde, Avrupa medeniyetine bakışını ve eseri kaleme alış nedenini şu vurucu cümlelerle ifade eder: “Avrupa haçlıları bizi hayvan sürüsü gibi kullanmak, kanımızı emmek, vatanlarımızı kendilerine çiftlik yapmak ve bizi de esir etmek istiyorlar, heyhat ki istiyorlar değil, öyle yaptılar. Lâkin acaba bu derece kuvvetli midirler? Acaba hakkımızı geri almak kabil değil midir? Acaba boynumuza esaret zincirini asan onlar mı? Yoksa bizim gafletimiz, kansızlığımız, hamiyetsizliğimiz, dinsizliğimiz mi? İşte bu eser, bu bahisleri tetkik ediyor. Bugün İslâm âleminin hangi köşesine baksak, gadir ve mezalim zulmetiyle orasını kararmış görüyoruz. Bugün üç yüz milyondan fazla muvahhidin (Müslümanlar) mazlum boyunlarına yalancı medeniyetin astığı esaret zincirini görüyoruz.”


İNGİLTERE’NİN KUVVETİ HİLE VE KURNAZLIKTAN

Şehbenderzâde eserinde, Avrupa devletlerinin dış siyasetlerini tek tek ele alarak inceler. Rusya’nın, diğer devletlere nazaran daha geç ortaya çıkmasına rağmen, sahip olduğu güce “İslâmiyeti ve Türk unsurunu kahretmekle” ulaştığını söyler. Rus siyasetinin değişmeyen yapıtaşlarını sıralar. Almanya ile Rusya arasında, sanıldığı gibi bir düşmanlık olmadığı, aksine Alman nüfuzu altında bulunan Rusya’nın “Almanya’nın bir nevi müstemlekesi” olduğu iddiasında bulunur.


İngiltere’nin, “yegâne rakibi olan Almanya’yı tepelemek ve hiç olmazsa zayıflatmak ümidiyle” Fransa’yı, Almanya’ya karşı kışkırttığı; Fransa’nın Orta Afrika’daki sömürgeciliğinin, maddî kazancı olmayan bir macera olduğu gibi dikkat çekici görüşler ileri sürer. Gerek Rusların ve gerek Fransızların müstemleke usulünün, “mahallî ahaliyi cahil ve itaatkâr hayvan sürüsü, esir ordusu” halinde bırakmaya çalışmak, halkın ruhî ve fikrî hayatını öldürmek olduğunu ifade eder.

Keza İngilizler için de benzer görüşlere sahiptir. Yakın zamana kadar medeniyet âlemine yön veren ve bütün dünyanın mukadderatını yöneten İngiltere’nin, kuvvetini meydana getiren siyasetin, “hile ve kurnazlıktaki emsalsiz mahareti” olduğu görüşündedir. Vehhabiliğin ortaya çıkışı ve yayılışını da, İngilizlerin İslâm dünyasında mezhep ayrılıklarını mütemadiyen körüklemeleri bağlamında ele alır.

KRONİK PROBLEMLERİ YÜZYILDAN ÖNCE GÖRDÜ

Sağlam fikrî muhakemesinin yanı sıra, Şehbenderzâde’yi dikkate değer kılan başka bir hususiyeti de dile olan hâkimiyeti ve eserlerindeki üslup zenginliğidir. Yaşadığı dönemde toplumun Batı kültürü karşısındaki halini özlü şekilde ifade ettiği şu satırlar, onun dile hâkimiyetinin en güzel numunesidir: “Bugün zenginlerimiz, evlatlarını sahte ve zararlı bir terbiye ile, gülünç bir kukla şekline koydukları vakit gerek vatan ve milletlerine, gerek kendi aile ve nesillerine ne kadar büyük fenalık ettiklerini fark bile etmiyorlar. Garp Medeniyetinin iğrenç tortularını haris bir şekilde alıyor ve taklitte maatteessüf avamımız bile gayret gösteriyor. Bir işçi, bir satıcı, bir dükkâncı, bir küçük sanatkârın meyhanede oturup da, ‘bana konyak, apsent, bira, cin getir!’ demesi ciddi teessüflere layıktır.”


Batı medeniyeti karşısında nasıl bir duruş sergilemek gerektiği; bilimsel ve teknolojik gelişmelerin beraberinde getirdiği sıkıntılar; Osmanlı ve İslam toplumu arasındaki ayrılık ve ferdiyetçilik gibi, günümüzde de hâlâ devam eden kronik problemlere, yüz yıl öncesinde bir Osmanlı entelektüelinin özgün yaklaşımını merak edenler için, Şehbenderzâde’nin bu eserini okumayı tavsiye ediyoruz.


Kitabın künyesi:

Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi

Yirminci Asırda Âlem-i İslâm ve Avrupa Siyaseti

Haz: Bedri Mermutlu, 

Büyüyenay Yayınları

2014, 146 sayfa
#Filibeli Ahmed Hilmi
#batı
#islam dünyası
9 years ago