İnsanları diğer canlılardan ayıran en önemli özelliklerden biridir davranışları kontrol edebilme ve yönetebilme becerisi. Aklına geleni hemen yapmadığı, her düşündüğünü eyleme geçirmediği ve her zaman içinden geldiği gibi davranmadığı için birlikte yaşamayı ve birlikte üretmeyi başarabilmiştir insanoğlu. O zaman nedir onu durduran, nedir kontrolü sağlayan şey?

Davranış kontrolü beynimizin en önemli bir işlevlerinden biridir. Gelişim sürecinde bazı çocuklarda davranış kontrol becerisi gelişirken, bazılarında ise bu beceri gelişmez. Yani yapısal olarak doğuştan davranış kontrol beceri problemi olan, frenleri tutmayan çocuklar vardır. Dışarıdan gelen uyarılar, yönlendirmeler ve telkinler bu çocuklarda pek etkili olmaz.

İlk üç yaşta çocuklar davranışların sonuçlarını düşünmekte ve davranışları sonuçlara göre düzenlemekte zorlanırlar. Bu yaş grubu çocuklar ancak dışarıdan gelen uyarılar ve kendi deneyimleri ile davranışlarını düzenleyebilirler. Örneğin bir bardak sıcak çaya parmağını sokan bir çocuk, canı acıdığı için bir sonraki deneyiminde içinde çay olan bir bardağa dokunmak istemez. Bu doğal seyreden bir öğrenme sürecidir. Çocuk kendi deneyimiyle, sıcak çayın canını yaktığını öğrenmiştir. Davranış kontrol becerisinde ve zihinsel yetilerinde sorun olmayan bir çocuk, deneyimle öğrendiği bilgiyi hayata geçirir ve sıcak bir maddeye artık dokunmaz, kendini korur.

Diğer taraftan başta anne baba olmak üzere çocuğun çevresindekiler onu dış tehlikelerden korumak amacıyla birtakım sınır ve engellerler koyarlar. Çeşitli uyarılar ile çocuğun zarar göreceği eylemleri yapmaması gerektiğini öğretme çabasına girerler. Sıcak çay örneğinde olduğu gibi çaya dokunduğunda canı acıyan çocuğun bir başka dokunuşunu “cıs” diyerek önlemeye çalışırlar. Bu uyarılar çocuğun deneyimi ile birleştiğinde daha kalıcı sonuçlar doğurur. Çocuğun bedensel olarak korunması kadar ruhsal olarak korunması için de kendini kontrol edebilme becerilerinin gelişmesi gerekir. Ruhsal olarak korunmanın yolu da anne babaların çocuğa gelişim düzeyine uygun ahlak eğitimi vermesiyle sağlanır.

Ortalama bir çocuk, kendi deneyimleriyle ve çevreden aldıkları mesajlarla doğru ile yanlış davranışı birbirinden ayırmayı kolayca öğrenir. Bu öğrenme ergenlik, hatta bazen erişkinlik dönemine kadar devam eder. Bir eylemin sonucunda maddi ya da manevi olarak zarar gören çocuk aynı davranışları sergilememeye çalışır. Hatadan ders çıkarmayı başarır. Önerileri ve öğütleri dinler.

Dürtü kontrol sorunu olan bir çocuk, sonuçta zarar görse de aynı yanlış davranışları defalarca tekrarlar. Bu, çocukların yapısal olarak kendilerini kontrol edebilme becerilerinde sorun var anlamına gelir. Çevreden gelen uyarılar, hatırlatmalar, tehditler, ödül ve cezalar genellikle işe yaramaz. Yanlış davranışlar sürekli tekrarlanır. Yanlıştan ders çıkarılamaz.

Not: Önümüzdeki hafta dürtüsellik konusunu ele alacağım.