NACİ GÜMÜŞ
İnsanlık kültür tarihini, Mezopotamya ve Anadolu kültürünü ortaya çıkaran yerdir Çayönü. 1946 yılında Prof. Kılıç Kökten, 1962'de Prof. Halet Çambel ve Prof. Robert J. Braidwood tarafından Ergani'de Çayönü'nde tarihöncesi araştırmalar başlatılmış, yazılı olmayan bir kültür hazinesi ortaya çıkmıştır. Çalışmalar 1991-1993 yılları arasında Ergani Yayvantepe (Tılhuzur) Köyü'nde Prof. Mehmet Özdoğan başkanlığında yapılan kazı çalışmalarıyla dünyayı şaşırtan bulgulardan, günümüz Ergani'sine uzanan tarihi yolculuğu; belge, bilgi, biyografi ve fotoğraflarla anlatan kitabın adıdır "Çayönü'nden Ergani'ye: Uzun Bir Yürüyüş". Ergani'yi milattan öncesinden alarak günümüze getiren, alın teri, göz nûru uzun ve yorucu bir çalışmanın eseri olan 767 sayfalık kitap, Müslüm Üzülmez tarafından kaleme alınmış. Dört bölümden oluşan kitapta farklı ve renkli kişilik sahibi özel ve güzel insanlara, Erganili olan önemli şair ve yazarlara, Ergani'ye hizmeti dokunmuş bilim insanlarına da yer vermiş. Bu yer vermelerde alışılmışın dışında bir teknik kullanılmış. Yazarın kanıt ve belgeye dayanmayan bilgileri sunmadaki temkinli üslubu taktire şayan. Ayrıca tahminen 40 yıl öncesi, bir bölümü Ergani'de çekilen Sürü adlı sinema filminden kendi deyimiyle 'bilgisayar marifetiyle' Hafız Zülfü'nün alınmış görüntülerine kadar, daha önce hiçbir yerde yayınlanmamış, hiçbir Diyarbakır ve Ergani kitabında yer almamış fotoğraf ve arşiv belgeleri de mevcut. Çayönü'nden Ergani'ye: Uzun Bir Yürüyüş, buraları Gül Muştusu'nda ve diğer kitaplarında, hatıralarında anlatan Diriliş üstadı, büyük şair Sezai Karakoç'a da geniş yer veriyor. Kitap ayrıca önemli bilgileri ayrıntılarıyla kapsıyor. Örneğin 1892 yılında Ergani'nin etnik ve dinsel yapısını, kaç Türk, Kürt, Ermeni, Çingene, Rum ya da Yezidi'nin yaşadığını, durumun bugün nasıl olduğunu, Ergani'nin yazılı olan ve olmayan tarihini içeriyor.